W pasie Wzniesień Górowskich (Wyżyna Stablaku), nad rzeką Wałszą położone jest Pieniężno. Pradolina rzeki Wałszy z piętrzącymi się urwistymi brzegami, szumiące wokół lasy były dogodnym miejscem na założenie osady. Jak podają źródła historyczne dawni Prusowie w okolicach dzisiejszego Pieniężna założyli nad rzeką Wałszą, w odległości kilku kilometrów trzy obronne grody. Jeden znajdował się w Plutach, drugi w Wojnitach, a trzeci w Pieniężnie. Położenie tego ostatniego było znakomite do obrony. Gród stanął na urwistym brzegu, gdzie rzeka bierze zakręt. Tylko od północnego wschodu dostęp był łagodniejszy. Od tej strony rozłożyła się osada, która prawdopodobnie przybrała nazwę Melcekuke, co oznaczać miało:

• Malte, Malko – drzewo, zarośla, las,
• Kuke, Kauks – diabeł, czart,

czyli „Czarci Las”.

HISTORIA PIENIĘŻNA DO 1939 ROKU

Ostatnim księciem staropruskim był prawdopodobnie Wewa. On to stoczył w połowie XIII wieku krwawy bój z Krzyżakami ponosząc klęskę.

Zgodnie z umową między Krzyżakami, a papieżem Innocentym IV teren Warmii otrzymał biskup, który w 1260 roku powołał kapitułę warmińską z siedzibą w Braniewie, a rezydującą od 1284r. we Fromborku. „Terra Wewa”, przekazana została kapitule. Pierwsze zapiski w kronikach zakonu krzyżackiego podają datę 1282r., kiedy to biskup warmiński przekazuje posiadłości Wewy kapitule z poleceniem założenia parafii i wzniesienia kościoła. W dokumentach sądowych nazwa Melzak występuje po raz pierwszy pod datą 7 kwietnia 1282 roku, gdzie Pundico de Melzak występuje jako świadek. Ten rok postanowili mieszkańcy grodu nad Wałszą uznać za fakt istnienia grodu (chociaż jeszcze nie miasta), obchodząc w 1982r. swoje 700-lecie.

Nie jest dokładnie znana data nadania praw miejskich. W dokumentach po raz pierwszy Melzak nazwano civitas w 1312r. i ten rok przyjęto uważać za datę nadania praw miejskich. W 1312 roku kapituła warmińska powierzyła założenie miasta (na prawie chełmińskim) i sołectwo Teodorykowi z Lichtenfelde (Lelkowa). Nie mógł on podołać temu zadaniu i odstąpił, za zgodą kapituły, sołectwo i lokalizację miasta emigrantom z Holandii. Najpierw tkaczowi Henrykowi a następnie Fryderykowi z Pasłęka. Temu ostatniemu kapituła potwierdziła nabyte prawa: 6 włók wolnych należy się proboszczowi, 21 włók miastu, 10 włók sołtysowi jako posiadłość dziedziczna. Z pozostałych 84 włók mieszkańcy zobowiązani byli po upływie dziewięcioletniej wolnizny płacić czynsz w wysokości pół grzywny z każdej włóki. Czynsz miał być płacony od dnia św. Marcina. Mieszkańcom przysługiwało prawo łowienia ryb w Wałszy, ale tylko drobnym sprzętem na własne potrzeby. Otrzymali również prawo do łowienia drobnej zwierzyny i ptactwa.

Około 1340 roku miasto zaczęto otaczać murem obronnym, który wraz z zamkiem powstałym w XIV w. stanowił jednolity system obronny. Do miasta wiodły dwie bramy: od wschodu brama Braniewska i od południa brama Ornecka. W środku obszaru przeznaczonego na parcele miejskie został wydzielony rynek w kształcie kwadratu. Obszar miasta był stosunkowo mały. Jedyne powiększenie obszaru miasta zostało uwidocznione w dokumencie z dnia 2 lutego 1346r., kiedy to kapituła powiększyła obszar o 12 włók lasu. Rozwój miasta w XIV wieku spowodował, że miasto Pieniężno stało się ośrodkiem administracyjnym dużej części Warmii. Administratorem dóbr kapituły był na początku XIV wieku między innymi Mikołaj Kopernik. Zamek pieniężeński był ośrodkiem skąd Kopernik wyjeżdżał na lokacje okolicznych wsi. Na pewno przebywał tu w październiku 1518r. i w marcu 1519 roku. W dniach 11-12 marca 1519 roku dokonał lokacji w Radziejewie, Łajsach, Łoźniku i Wopach. W latach 1589-1599 zarządcą zamku był książę Siedmiogrodu Andrzej Batory (bratanek króla Stefana Batorego).

Liczne wojny jakie nawiedziły Warmię nie oszczędzały też Pieniężna.

W 1414 roku miasto zostało ograbione i spalone przez Tatarów. Zniszczony został również zamek i kościół. W czasie wojny 13-letniej (1454-1466) miasto uległo ponownemu zniszczeniu.

W wyniku pokoju toruńskiego w roku 1466 Pieniężno wraz z całą Warmią przeszło pod panowanie Polski.

Z powodu tarć między królem Kazimierzem Jagiellończykiem, a ówczesnym biskupem Mikołajem von Tungem popierającym Krzyżaków, dochodzi do nowej wojny, w czasie której wojska polskie pod wodzą Bielawiusza otoczyły miasto i je spaliły.

Stuletni okres pokoju w XVI wieku sprzyjał rozwojowi miasta, lecz kolejne zniszczenia przyniosły wojny szwedzkie. Szwedzi zajęli miasto w 1626 roku i w rok później je spalili. Ocalał tylko kościół i zamek.

W 1666 roku odbudowujące się miasto niszczy pożar – spłonął ratusz i kościół. Pożary niszczyły też miasto w latach 1703, 1813, 1829 i 1847.

Liczne wojny i głód sprzyjały rozwojowi chorób, a szczególnie dżumy, która w roku 1708 rozszerzyła się na terenie Prus. Pierwsze ofiary epidemii zanotowano w komornictwach braniewskim i pieniężnieńskim.

Brak jest dokładnych danych co do rozmiaru tej epidemii. Opierając się na danych z kościoła przypuszczalna liczba zgonów wyniosła 200 mieszkańców. Ufundowany w 1710r. przez ówczesnego Burmistrza Miasta Pieniężna Andrzeja Drommlera obraz upamiętniający zarazę nosi napis:

„Na większą cześć Bogu Najwyższemu, na chwałę św. Rozalii jako szczególnej patronki w czasie zarazy, która dotychczas 1710 roku około 200 ludzi pochłonęła, na smutną pamiątkę polecił wymalować Andrzej Drommler.”

Po zaborze Warmii przez Prusy osiedli w Pieniężnie pierwsi protestanci. Od 1772 do 1817 roku opiekę duszpasterską nad nimi sprawowali pastorzy z Wyszkowa i Żelaznej Góry. Nabożeństwa odbywały się w sali pieniężnieńskiego ratusza. Własnego duszpasterstwa zbór ewangelicki w Pieniężnie otrzymał w 1817r. W 1844 roku przystąpiono do budowy kościoła ewangelickiego, którą ukończono w 1851r.

W roku 1939 zbór liczył około 820 wiernych, z czego 400 mieszkało w Pieniężnie, a reszta w okolicznych wsiach. Ewangelicka szkoła powszechna powstała wkrótce po zbudowaniu kościoła. Budynek jej znajdował się obok kościoła. Początkowo była szkołą jednoklasową. Nowy budynek szkoły oddano do użytku w 1932r. W roku 1910 w Pieniężnie powstało rozwojowe gimnazjum typu humanistycznego. Drugie gimnazjum, również humanistyczne, istniało od 1922r. do roku 1938 przy klasztorze werbistów. Pierwszą szkołę zawodową utworzono w 1930r. Miała ona dwie klasy handlowe, dwie metalowe, jedną drzewną i budowlaną.

LATA II WOJNY ŚWIATOWEJ (1939 – 1945)

Do roku 1944 miasto mało odczuwało z okrucieństw wojny. Dopiero po wielkim nalocie na Królewiec w dniu 31 sierpnia 1944r. całe miasto zostało zamienione w gruzy i popiół. Według spisu powszechnego z 1939r. Pieniężno liczyło 4 393 mieszkańców.

Na terenie miasta znajdowały się:

• 6 restauracji,
• 3 banki,
• 3 hotele,
• pensjonat,
• sanatorium,
• hurtownia tytoniu,
• 3 księgarnie,
• 3 ślusarnie,
• 3 drogerie,
• 7 stolarni,
• 3 wypożyczalnie samochodów,
• 2 cukiernie,
• 9 sklepów tekstylnych.

LATA POWOJENNE (PO ROKU 1945)

W latach pięćdziesiątych miasto zaczęło powoli się odbudowywać. Pierwszymi mieszkańcami Pieniężna byli państwo Faleńczak, Puławski Henryk, państwo Nowińscy i Pilucik.